Sıklıkla orijinallik kavramı yerine
kullanılan yaratıcılık, toplumların gelişmesi ve ilerlemesi açısından, hatta
zaman zaman devletlerin kaderini belirleyen bir faktör olarak karşımıza
çıkmaktadır. Yaratıcılığın tarihi insanlık tarihi kadar eski olmasına rağmen
son yüzyılda araştırılan bir konu olmuştur. Yaratıcılık üzerine ilk çalışmalar
Guildford (1950) ile başlamış ve çeşitli görüşlerle devam etmiştir (Fasco,
2001). Kind ve Kind (2007) alan yazında yaratıcılık ile ilgili “doğru” yaklaşım
ya da tanımın olmadığını savunur. Karkockiene (2005), Frigotto ve Riccaboni
(2011) ise yaratıcılığın psikolojideki en karmaşık kavram olduğunu düşünür.
Alan yazında yaratıcılık ile ilgili çok farklı tanımlar vardır ancak bu
tanımlarda bireyin bir şeyi ortaya koyarken yeteneği ve elde edilen ürünün yeni
ve kaliteli olması ortak vurgudur
(Sternberg, 2001). Ausubel (1964), Guildford (1959) ve Cropley (2001) de
yaratıcılıktan bahsederken orijinalliğe ve daha önce yapılmamış olanı yapmaya
değinmişlerdir.
Yaratıcılığa farklı bir bakış açısıyla bakan Bartlett ise,
yaratıcılığı "ana yoldan ayrılma, kalıpların dışına çıkma deneyime açık
olma ve bir şeyin diğer bir şeye rehberlik etmesine onu yönlendirmesine izin
verme" şeklinde tanımlamaktadır (Barlett’ten aktaran Öncü, 2003).
Karkockiene (2005) yaratıcılığı yeni bir şey yapma veya bulma yeteneği olarak
tanımlar. Ona göre yaratıcılık sadece bilgi ve becerilere bağlı değildir, aynı
zamanda yetenek gerektiren görevlerde farklı bilgi türlerine hızlı ulaşma ve bu
bilgileri hızlı kullanma halidir. Dolayısıyla da kendi içerisinde bir sistematiği gerektirir. Her ne
kadar tanımı konusunda bir uyum söz konusu olmasa da yaratıcı davranış ve ürün
konusunda gözlenebilir bazı özellikler ortaya konmuştur. Alan yazında yaratıcılık
çeşitli adımlarla modellenerek sistematize edilmeye ve evreler halinde
tanımlanmaya çalışılmıştır. Aşağıda yaratıcılık süreci ve evrelerine ilişkin
modeller sunulmaktadır.
Alan Yazındaki Yaratıcılık Süreci Modelleri
En eski modellerden biri Wallas’ın (1926)
yaratıcılık süreci için önerdiği modeldir. Bu modelde yaratıcılık aşamaları; hazırlık (sorunun tanımı, gözlem ve
çalışma), kuluçka dönemi (bir zaman
için sorunları bir kenara koymak), aydınlanma
(yeni bir fikrin ortaya çıktığı an), doğrulama
(kontrol etme) olarak değerlendirir. Torrance (1988), bu gün eğitim
programlarındaki yaratıcı düşüncenin çoğunun temelini Wallas’ın modelinin
oluşturduğunu ileri sürer. Bu model kuluçkanın içeriğinin aniden aydınlanma ile
takip edilmesini, niçin bu kadar çok insanın görünen yaratıcı düşünmelerinin
bilinçaltı zihinsel süreçlerle yönlendirilemediğini açıklar. Yani bu modele
göre bilinçaltı ve tamamlayıcılık, yaratıcı ve analitik düşünmenin arasındadır.
Bu modelden sonra yaratıcılığı bir doğum sürecine benzeten bir başka model
ortaya konmuştur. Barron’un (1988) “parapsikolojik
oluşum modeli” adını verdiği modele göre yaratıcı düşünmenin aşamaları;
gebe kalma (hazırlanmış bir zihin), gebelik süresi (zaman, girift
koordinasyon), doğum (doğum için acı, ışığın ortaya çıkması), bebeği yetiştirme
(gelişimin daha fazla periyodu) olarak tanımlanmaktadır. Koberg ve Bagnall
(1991) tarafından geliştirilen daha güncel bir diğer aşamalı modelde; durumu
kabul etmek (meydan okumak), analiz etmek (dünyanın problemini keşfetme),
tanımlamak (ana konular ve hedefler), fikirler oluşturmak (seçenekler
oluşturma), seçmek (iki seçenek arasında seçim yapma), uygulamak (fikirlere
fiziksel form/şekil verme), değerlendirmek (eleştiri ve tekrar planlama)
aşamaları ortaya konmuştur.
Yukarıda özetlenen aşamalı modellerin Osborn
(1953) yedi aşamalı modelini önermiştir. Bu modelin aşamaları şu şekildedir;
uyum sağlama (sorunu işaretleme), hazırlık (ilgili veri toplama), analiz (uygun
malzemeleri dağıtma), fikir oluşturma (fikirlerin gidişatı ile alternatifleri
biriktirme), kuluçka (sakinleşme, aydınlığı davet etme), sentez (birlikte
parçaları yerleştirme), değerlendirme (çıkan fikirleri yargılama).
Tüm bu modeller yaratıcılık sürecini
açıklamaya çalışan modellerdir. Bu modelleri kriter alarak yaratıcılığı
tanımlamaya çalışan araştırmacılardan Torrance (1995) yaratıcılığı “bilgideki
boşlukları ve problemi hissetme,
fikirler veya hipotezler oluşturma, bu hipotezleri test etme ve
geliştirme ve elde edilen dataları sunmaktır” şeklinde tanımlamıştır. Bu tanım alan
yazında belirli bir süre fen bilimleri eğitimi çalışmaları için yaratıcılık
kavramını açıklasa da zamanla çok genel olduğu düşüncesi hakim hale gelmiştir.
Bu noktadan sonra fen bilimleri eğitimi alanında yaratıcılık “bilimsel
yaratıcılık” adı altında çalışılmaya başlanmıştır ve bunun nedenin bilimsel
yaratıcılığın spesifik ihtiyaçlarında yattığı düşünülmektedir (Hu ve Adey,
2002).
Kaynaklar
Ausubel, D. P., (1964). Adults versus children in second language learning:
psychological considerations, The Modern
Language Journal, 48, 420-424.
Barron, E. (1988). Putting
creativity to work, R. J. Sternberg (Ed.), The Nature of Creativity:
Contemporary psychological perspectives, Cambridge University Press: New York.
Cropley,
A. (2001). Creativity in education
&learning. Psychology Press, London:
Kogan Page.
Fasco,
D. (2001). Education and creativity. Creativity
Research Journal, 13, 317-327.
Frigotto,
M. L. and Riccaboni, M. (2011). A Few special cases: Scientific creativity and
network dynamics in the field of rare diseases. Dipartimento di Informatica e Studi Aziendali.
Guilford,
J. P. (1950). Creativity. American
Psychologist, 5, 444–454.
Guilford,
J. P. (1959). Traits of creativity. In H. H. Anderson & M. S. Anderson
(Eds.), Creativity and its cultivation, addresses presented at the interdisciplinary
symposia on creativity (pp. 142–161). Harper, New York: Michigan State
University, East Lansing, Michigan.
Hu,
W. and Adey, P. (2002). A scientific creativity uygulama for secondary school
students. International Journal of
Science Education, 24(4), 389-403.
Karkockiene,
D. (2005). Creativity: Can it be trained? A scientific educology of creativity.
International Journal of Educology,
Lithuanian Special Issue.51.
Kind,
P. M. and Kind, V. (2007). Creativity in science education: Perspectives and
challenges for developing school science. Studies
in Science Education, 43, 1-37.
Koberg, D. & Bagnall, J., (1991). The All new universal traveler: A soft-systems guide to creativity, problem-solving, and the process of reaching goals. Los Altos: William Kaufmann, Menlo Park, CA: Crisp Publications.
Osborn,
A. F. (1953). Applied
imagination, Scribner’S, Oxford, England.
Öncü, T. (2003). Torrance yaratıcı düşünme uygulamaları-şekil
uygulaması aracılığıyla 12-14 yaşları arasındaki çocukların yaratıcılık
düzeylerinin yaş ve cinsiyete göre karşılaştırılması. Ankara Üniversitesi
Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 43(1), 221-237
Sternberg,
R. J. (2001). Epilogue: Another
mysterious affair at styles. In R. J. Sternberg & L. F. Zhang (Edt.),
Perspectives on Thinking, Learning, and Cognitive Styles (pp. 249-252). Mahwah,
NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
Torrance,
E. P., (1988). The nature of creativity
as manfest in its uygulamanıng, In R. J. Sternberg (Ed.), The Nature Of
Creativity, (43-73). New York: Cambridge University Press.
Torrance, E. P. (1995). Insights about creativity: Questioned, rejected, ridiculed, ignored.
Educational Psychology Review, 7(3),313-322.
Wallas,
G. (1970). The art of thought. In P.
E. Vernon (Ed.), Creativity (pp. 91–97). New York: Penguin Books.
